विपरीतार्थक शब्द किसे कहते हैं | विलोम शब्द किसे कहते हैं | JNV Class 6th Hindi solutions
विपरीतार्थक शब्द किसे कहते हैं | विलोम शब्द किसे कहते हैं | JNV Class 6th Hindi solutions

विपरीतार्थक शब्द या विरुद्धार्थी शब्द कहते है ?
एक-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्दों को, विलोम शब्द कहते है अर्थात् जो शब्द किसी दूसरे शब्द का उल्टा अर्थ बताते हैं, उन्हें विलोम शब्द या विपरीतार्थक शब्द या विरुद्धार्थी शब्द कहते है।
विलोम शब्द परिभाषा, भेद और विधियों के साथ
विलोम शब्द के प्रकार या भेद
यहां विपरीतार्थक शब्द के प्रकार या भेद की जानकरी दी गई हैं जो कुछ इस प्रकार हैं:
- स्वतंत्र विपरीतार्थक शब्द – इस प्रकार के विलोम शब्दों की अनुलोम शब्दों से किसी प्रकार की स्वभावगत या रुपगत समानता नहीं होती तथा वह अनुमोल (गलती) की रूपप्रवृति से स्वतंत्र होती है। उदाहरण – गुण-दोष, जन्म- मृत्यु, असली- नकली, आज-कल, छोटा-बड़ा।
- उपसर्गों से बने विपरीतार्थक शब्द – इस प्रकार के विलोम शब्द में उपसर्ग लगाकर किया जाता है। अनुलोम (morganatic/adjective) शब्दों में उपसर्ग का प्रयोग कर विलोम शब्दों को निर्मित किया जाता है इस प्रकार के बनने वाले विलोम शब्द भी दो प्रकार के होते हैं –
- उपसर्गों के योग से बनने वाले विपरीतार्थक शब्द – ऐसे शब्द जिसमें मूल शब्द के साथ उपसर्ग लगा कर उसके शब्द को उल्टा या विपरीत कर देते है; जैसे- वादी के साथ प्रति उपसर्ग लगा कर ‘वादी’ का उल्टा अर्थ प्रकट किया जाता है और बनता है प्रतिवादी । यानि वादी- प्रतिवादी इसी प्रकार मान का उल्टा अपमान, फल का उल्टा प्रतिफल।
- उपसर्गों के परिवर्तन से बनने वाले विपरीतार्थक शब्द – ऐसे उपसर्ग शब्द जिसमें उपसर्गों के परिवर्तन या बदलाव से बनता हैं। जैसे – अनुकूल का उल्टा प्रतिकूल , अनुराग का उल्टा विराग , सुरुचि का कुरुची, अनाथ का सनाथ आदि ।
- लिंग परिवर्तन के आधार पर बने विपरीतार्थक शब्द – इसमें ऐसे शब्द आते हैं जिसे शब्द के लिंग बदल कर या परिवर्तन कर उसका उल्टा अर्थ निकाला जाता है जैसे पुल्लिंग से स्त्रीलिंग या फिर स्त्रीलिंग से पुल्लिंग बनाकर किया जाता हैं उदाहरण के रूप में – बेटा से बेटी, पति से पत्नी, नर से नारी, माता से पिता, बहन से भाई, रानी से राजा आदि।
उपसर्ग से बनने वाले विलोम शब्द
उपसर्ग से बनने वाले vilom shabd के उदाहरण नीचे दिए गए है:
- आस्था-अनास्था
- चल-अचल
- ज्ञान-अज्ञान
- मान-अपमान
- शगुन-अपशगुन
लिंग परिवर्तन से बनने वाले विलोम शब्द
लिंग परिवर्तन से बनने वाले विलोम शब्द के उदाहरण इस प्रकार है:
- गाय-बैल
- राजा-रानी
- भाई-बहन
- लड़का-लड़का
जो शब्द उपसर्ग की तरह प्रयोग होते हैं उनसे बनने वाले विलोम शब्द
जो शब्द उपसर्ग की तरह प्रयोग होते हैं उनसे बनने वाले विलोम शब्द इस प्रकार है:
- लघुकाय-विशालकाय
- राजतंत्र-गणतंत्र
- एकतंत्र-बहुतंत्र
विपरीत जाति के शब्दों से बनने वाले विलोम शब्द
विपरीत जाति के शब्दों से बनने वाले vilom shabd के उदाहरण इस प्रकार है:
- न्यूनतम-अधिकतम
- गुलाम-आजाद
- मीठा-कड़वा
विलोम शब्द
| शब्द | विपरीतार्थक शब्द |
| पतला | मोटा |
| नीचा | ऊंचा |
| पुराना | नया |
| दिन | रात |
| आस्तिक | नास्तिक |
| वीर | कायर |
| छोटा | बड़ा |
| उदय | अस्त |
| सुख | दुख |
| बच्चा | बूढा |
| अंदर | बाहर |
| लाभ | हानि |
| घर | बाहर |
| अंधेरा | उजाला |
| गन्दा | साफ़ |
| जल | थल |
| बाढ़ | सूखा |
| महंगा | सस्ता |
| मौखिक | लिखित |
| अनेक | एक |
| अन्धकार | प्रकाश |
| दाएँ | बाएँ |
| अपमान | सम्मान |
| सच | झूठ |
| न्याय | अन्याय |
| पास | दूर |
| कठिन | सरल |
| गर्म | ठंडा |
| कम | अधिक |
| राजा | रंक |
| अज्ञान | ज्ञान |
| अंत | प्रारंभ |
| ग़लत | सही |
| सर्दी | गर्मी |
| ख़रीदना | बेचना |
| मान | अपमान |
| सपूत | कपूत |
| अंकुश | निरंकुश |
| अंगीकार | अस्वीकार |
| अंतर | बाह्य |
| अंशतः | पूर्णतः |
| अकलुष | कलुष |
| अकाल | सुकाल |
| अक्रूर | क्रूर |
| अगला | पिछला |
| अग्रज | अनुज |
| अग्राह्य | ग्राह्य |
| अग्रिम | अन्तिम |
| अचल | चल |
| अच्छा | बुरा |
| अजल | निर्जल |
| अज्ञ | विज्ञ |
| अतल | वितल |
| अति | अल्प |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| अतुकान्त | तुकान्त |
| अथ | इति |
| अदेय | देय |
| अदोष | सदोष |
| अधम | उत्तम |
| अधर्म | सध्दर्म |
| अधिक | न्यून |
| अधुनातन | पुरातन |
| अनंत | अंत |
| अनभिज्ञ | भिग |
| अनागत | आगत |
| अनातुर | आतुर |
| अनाथ | सनाथ |
| अनाहूत | आहुत |
| अनित्य | नित्य |
| अनिष्ट | इष्ट |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| अनुज | अग्रज |
| अनुरक्त | विरक्त |
| अनुरक्ति | विरक्ति |
| अनुराग | विराग |
| अनुर्तीण | उर्तीण |
| अनुलोम | विलोम |
| अनैतिहासिक | ऐतिहासिक |
| अन्तरंग | बहिरंग |
| अन्धकार | प्रकाश |
| अपकार | उपकार |
| अपचार | उपचार |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| अपेक्षा | नगद |
| अपेक्षित | अनपेक्षित |
| अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
| अभ्यस्त | अनभ्यस्त |
| अमर | मर्त्य |
| अमावस्या | प्रूर्णिमा |
| अमृत | विष |
| अरूचि | सुरूचि |
| अर्थ | अनर्थ |
| अर्पण | ग्रह्र्ण |
| अर्वाचीन | प्राचीन |
| अल्प | अधिक |
| अल्पकालीन | दीर्घकालीन |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
| अल्पायु | दीर्घायु |
| अवनत | उन्नत |
| अवर | प्रवर |
| अवरोह | आरोह |
| अवलम्ब | निरालम्ब |
| असली | नकली |
| अस्त | उदय |
| अस्ताचल | उदयाचल |
| अस्पृश्य | स्पृश्य |
| आकर्ष | विकर्ष |
| आकर्षण | विकर्षण |
| आगमन | गमन |
| आगामी | गत |
| आगामी | विगत |
| आग्रह | दुराग्रह |
| आचार | अनाचार |
| आच्छादित | अनाछ्दित |
| आतुर | शांत |
| आदत्त | प्रदत्त |
| आदर | अनादर |
| आदर | अनादर |
| आदर्श | यथार्थ |
| आदान | प्रदान |
| आदि | अंत |
| आद्र | शुष्क |
| आधुनिक | प्राचीन |
| आध्यात्मिक | भौतिक |
| आय | व्यय |
| आरम्भ | अंत |
| आरोह | अवरोह |
| आलस्य | स्फूर्ति |
| आवृत | अनावृत |
| आशा | निराशा |
| आशीर्वाद | अभिशाप |
| आसक्त | अनाशक्त |
| आस्था | अनास्था |
| आहार | निराहार |
| आहार | अनाहार |
| आह्वान | विसर्जन |
| इच्छा | अनिच्छ। |
| इच्छा | अनिच्छा |
| इच्छा | अनिच्छ |
| इहलोक | परलोक |
| ईर्ष्या | प्रेम |
| ईश्वर | अनीश्वर |
| उग्र | सौम्य |
| उचित | अनुचित |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| उत्कृष्ट | निकृष्ट |
| उत्तम | अधम |
| उत्थान | पतन |
| उदार | अनुदार |
| उद्यमी | आलसी |
| उधार | नगद |
| उन्नति | अवनति |
| उपकार | अपकार |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त |
| उपस्थित | अनुपस्थित |
| उपाय | निरुपाय |
| उर्वर | ऊसर |
| उषा | संध्या |
| एक | अनेक |
| एकता | अनेकता |
| एकांगी | सर्वांगीण |
| कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
| कृतज्ञ | कृतघ्न |
| कृष | स्थूल |
| कृष्ण | शुक्ल |
| क्रय | विक्रय |
| क्षणिक | शाश्वत |
| खेद | प्रसन्नता |
| गुप्त | प्रकट |
| ग्रामीण | शहरी |
| घात | प्रतिघात |
| घृणा | प्रेम |
| छली | निश्चल |
| छूत | अछूत |
| जंगली | पालतू |
| जन्म | मृत्यु |
| जल | थल |
| ठोस | तरल |
| दयालु | निर्दयी |
| दाता | याचक |
| दिन | रात |
| दुर्लभ | सुलभ |
| धीर | अधीर |
| नख | शिख |
| निंदा | स्तुति |
| निरक्षर | साक्षर |
| नूतन | पुरातन |
| प्रत्यक्ष | परोक्ष |
| बंधन | मुक्ति |
| बालक | बालिका |
| मितव्यय | अपव्यय |
| मूक | वाचाल |
| मोक्ष | बंधन |
| मौखिक | लिखित |
| यश | अपयश |
| रक्षक | भक्षक |
| राजा | रानी |
| रात | दिन |
| रुग्ण | स्वस्थ |
| लक्षण | कुलक्षण |
| लक्षित | अलक्षित |
| लगभग | पूरा |
| लगाव | हटाना |
| लचीला | कठोर |
| लड़ना | मिलना |
| लहू | पसीना |
| वरदान | अभिशाप |
| विधवा | सधवा |
| विधि | निषेध |
| वृष्टि | अनावृष्टि |
| शयन | जागरण |
| शीत | उष्ण |
| शुभ | अशुभ |
| शुष्क | आर्द्र |
| संक्षेप | विस्तार |
| संतोष | असंतोष |
| सक्रिय | निष्क्रय |
| सगुण | निर्गुण |
| सजीव | निर्जीव |
| सज्जन | दुर्जन |
| सफल | असफल |
| सरस | नीरस |
| सुगंध | दुर्गन्ध |
| सौभाग्य | दुर्भाग्य |
| स्त्री | पुरुष |
| स्वाधीन | पराधीन |
| हर्ष | शोक |
| अँधेरा | उजाला |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| अत्यधिक | अत्यल्प |
| अंतरंग | बहिरी |
| अंधकार | प्रकाश |
| अधिकतम | न्यूनतम |
| अंदर | बाहर |
| शब्द | विलोम |
| अघम | उत्तम |
| अंदरूनी | बाहरी |
| अगम | सुगम |
| अक्षम | सक्षम |
| अनभिज्ञ | अभिज्ञ |
| अनाथ | सनाथ |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| अग्रज | अनुज |
| अनुग्रह | निग्रह, विग्रह |
| अज्ञ | प्रज्ञ |
| अनुलोम | विलोम, प्रतिलोम |
| अग्नि | जल |
| आकर्षण | विकर्षण |
| अंगीकार | इनकार |
| अमर | मर्त्य |
| अघ | अनघ |
| अमावस्या | पूर्णिमा |
| अमृत | विष |
| अर्जन | वर्जन |
| अर्थ | अनर्थ |
| अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक |
| अलभ्य | लभ्य |
| अर्थी | प्रत्यर्थी |
| अपराह्न | पूर्वाह्न |
| अधिकारी | अनधिकारी |
| अखाद्य | खाद्य |
| अचर | चर |
| अजेय | जय |
| अज्ञान | ज्ञान |
| अज्ञानी | ज्ञानी |
| अकर्मण्य | कर्मण्य |
| अनुरक्त | विरक्त |
| अनय | नय |
| अपकीत्ति | सुकीर्ति |
| अंत | आदि |
| अनित्य | नित्य |
| अपना | पराया |
| अलौकिक | लौकिक |
| अपमान | सम्मान |
| अप्रिय | प्रिय |
| असाधारण | साधारण |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| असभ्य | सभ्य |
| अपेक्षित | उपेक्षित |
| अमंगल | मगल |
| अरुचि | रुचि |
| अशुभ | शुभ |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
| अल्पायु | दीर्घायु, चिरायु |
| अनिच्छा | इच्छा |
| अनुचित | उचित |
| अवनत | उन्नत |
| असमय | सुसमय |
| अनवसर | सुअवसर |
| अश्रु | हास |
| अभीष्ट | अन्भिष्ट |
| अनुपस्थित | उपस्थित |
| अनेक | एक |
| अपचय | उपचय |
| अंडज़ | पिंडज |
| अंसंतुष्ट | संतुष्ट |
| असंतोष | संतोष |
| आधार | निराघार, अनाधार |
| आधुनिक | प्राचीन |
| आगामी | विगत |
| आत्मा | परमात्मा |
| आयत | निर्यात |
| आकाश | पाताल |
| आसक्त | अनासक्त, निरासक्त |
| अभ्यंतर | बाहूय |
| आजादी | गुलामी |
| आरोह | अवरोह |
| आर्य | अनार्य |
| आरोही | अवरोही |
| आगमन | गमन |
| आवश्यक | अनावश्यक |
| आवाहन | विसर्जन |
| आवृत्त | अनावृत |
| आध्यात्मिक | आधिभौतिक |
| आम | ऱवास |
| आकुँचन | प्रसारण |
| आलस्य | स्फूर्ति |
| आदत्त | प्रदत्त |
| आरूढ़ | अनारूढ़ |
| आस्था | अनास्था |
| आज्ञा | अवज्ञा |
| अतिरिक्त | अनतिरिक्त |
| आवक | जावक |
| आगत | अनागत |
| आतप | छाया, अनातप |
| आवृत | अनावृत |
| अकेला | साथ |
| अनृत | ऋत, तथ्य |
| अपकार | उपकार |
| अभिमुख | विमुख |
| अबला | सबला |
| अचेत | सचेत |
| अत्र | तत्र |
| अकाम | सकाम |
| अर्पित | गृहीत |
| अकर्त्तव्य | कर्त्तव्य |
| अपराधी | निर्दोष, निरपराध |
| अभिमान | निरभिमान |
| अप्रत्यक्ष | प्रत्यक्ष |
| अपकर्ष | प्रकर्ष, उत्कर्ष |
| अप्रसन्न | प्रसन्न |
| अपव्यय | मितव्यय |
| अनुर्वरा | उर्वरा |
| अपूर्ण | पूर्ण |
| अधर्म | धर्म |
| अर्वाचीन | प्राचीन |
| आलोक | अंधकार |
| आय | व्यय |
| आमिष | निरामिष |
| आस्तिक | नास्तिक |
| इष्ट | अनिष्ट |
| इधर | उधर |
| उत्तरायण | दक्षिणायन |
| इहलोक | परलोक |
| उत्तम | अधम |
| इकट्टा | अलग |
| उपचार | अपचार |
| इच्छा | अनिच्छा |
| उर्वर | ऊसर |
| इति | अथ |
| उन्नयन | अवनयन |
| इंसाफ | गैंर-इंसाफ |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त |
| इकहरा | दुहरा |
| ईद | मुहरंम |
| उपयोगी | अनुपयोगी |
| उष्ण | शीत, शीतल |
| इश्वर | अनीश्वर, जीव |
| ईमानदार | बेईमान |
| उदास | प्रसन्न, प्रफुल्ल |
| उचित | अनुचित |
| उदित | अस्त |
| उच्च | निम्न |
| उषा | संध्या |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| उपजीव्य | उपजीवी |
| उतीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| उपकारक | अपकारक |
| उरुकृष्ट | निकृष्ट |
| उतार | चढाव |
| उत्थान | पतन |
| उदीची | प्रतीची |
| उत्साह | निरुत्साह, अनुत्साह |
| उपजाऊ | बंजर |
| उदय | अस्त |
| उपार्जित | स्वयंप्राप्त |
| उत्पतन | निपतन, अवतरण |
| उदात्त | अनुदात्त |
| उदार | अनुदार, कृपण |
| ऊँच | नीच |
| उद्यम | निरुद्यम |
| ऊँचा | नीचा |
| उधार | नकद |
| ऊसर | उपजाऊ |
| उद्धत | विनीत |
| ऊर्ध्वमुख | अधोमुख |
| उन्नति | अवनति |
| ऊपर | नीचे |
| उन्मुख | विमुख |
| ऋणात्मक | धनात्मक |
| उन्मुलन | मुलन |
| एक | अनेक |
| उपकार | अपकार |
| एकता | अनेकता |
| उपयोग | दुरुपयोग |
| एड़ी | चोटी |
| उपर्सग | प्रत्यय |
| एकमुखी | बहुमुखी |
| एकतंत्र | बहुतंत्र |
| उपस्थिति | अनुपस्थिति |
| उतर | दक्षिण |
| एकेश्वरवाद | बहुदेववाद |
| ऐहिक | पारलौकिक |
| ऐक्य | अनैक्य |
| ऋजु | कुटिल, वक्र |
| ऐतिहासिक | अनैतिहासिक |
| ऐश्वर्य | अनैश्वर्य |
| औचित्य | अनौचित्य |
| औद्धत्य | अनौद्धत्य |
| औदार्य | अनौदार्य |
| अंतर | सतत |
| औपचारिक | अनौपचारिक |
| औदत्य | अनौदात्य |
| कड़वा | मीठा |
| कटु | मघु |
| कठिन | सरल, सहज |
| कीर्ति | अपकीर्ति |
| कृतज्ञ | कृतघ्न |
| कृत्रिम | प्राकृत |
| कृष्ण | कंस’, शुक्ल, श्वेत |
| कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
| कपूत | सपूत |
| कृपण | उदार, दानी, दाता |
| कर्मण्य | अकर्मण्य |
| कर्कश | क्रोमल, मधुर, सुशील |
| करुण | निष्करुण, अकरुण, निष्ठुर |
| कसूरवार | बेकसूर |
| क्रय | विक्रय |
| कलुष | निष्कलुष |
| कुटिल | सरल |
| कुरूप | सुरूप, सुन्दर |
| कुसुम | वज्र |
| कोप | कृपा |
| कोमल | कठोर |
| कर्म | अकर्म, निष्कर्म |
| कपटी | निष्कपट |
| कर्मठ | अकर्मण्य |
| क्रिया | प्रतिक्रिया |
| कृश | स्थूल |
| क्रुद्ध | शांत |
| कानूनी | गैरकानूनी |
| किनारा | बीच |
| कान्त | कांता |
| कुमार्ग | सुमार्ग, सन्मार्ग |
| कुपुत्र | सुपुत्र |
| कुपुत्री | सुपुत्री |
| कंटक | निष्कंटक |
| कड़ा | मुलायम, नरम |
| कच्चा | पक्वा |
| कम | अधिक, ज्यादा |
| कमी | बेशी |
| काम | आराम, निष्कत्म |
| काला | गोरा |
| कुत्सा | प्रशंसा, स्तुति |
| कमजोर | ताकतवर |
| काबिल | नाकाबिल |
| कुकर्म | सुकर्म |
| क्रोधी | अक्रोधी, प्रस्रन्न |
| क्रेता | विक्रेता |
| क्रय | विकय |
| कायर | निडर |
| क्रोध | क्षमा |
| कठोर | दयालु |
| खरीद | बिक्री |
| खल | सज्जन |
| खद्य | अखाद्य |
| खिलना | मुरझाना |
| खीजना | रीझना |
| खंडन | मंडन |
| खरा | खोटा |
| खुशी | गम |
| खुश | नाखुश, गमगीन, दुखी |
| खुला | बंद |
| खोलना | बाँधना |
| खुशबु | बदबू |
| खुशकिस्मत | बदकिस्मत |
| खुशनसीब | बदनसीब |
| गगन | धरा, पृथ्वी |
| गत | आगत |
| गणतंत्र | राजतन्त्र |
| गमन | आगमन |
| गरल | सुधा, अमृत |
| गरीब | अमीर, धनी |
| ग्रस्त | मुक्त |
| गहरा | छिछला |
| ज्ञान | अज्ञान |
| ग्राम्य | शिष्ट |
| गुण | दोष, अवगुण |
| गुप्त | प्रकट |
| गुरु | लघु, शिष्य |
| गीला | सूखा |
| गृहस्थ | सन्यासी |
| गृही | त्यागी, सन्यासी |
| गेय | अगेय |
| गोचर | अगोचर, गोतीत |
| गरमी | सरदी |
| गौरव | लाघव |
| ग्राह्य | त्याज्य |
| गंभीर | चंचल |
| गाढा | पतला, तनु |
| गूढ़ | प्रकट |
| गलत | सही |
| गड़बड़ | सही |
| गौण | प्रमुख प्रधान |
| ग्रहण | त्याग |
| ग्रामीण | शहरी |
| गाँव | शहर |
| ग्रास | मोक्ष |
| ग्राम | नगर |
| गाड़ना | उखाडना |
| गन्दा | साफ़ |
| गुणी | निर्गुणी, दोषी |
| गद्य | पद्य |
| गोरक्षक | गोभक्षक |
| घात | प्रतिधात |
| घरेलू | बाहरी, वन्य |
| घर | बाहर |
| घटना | बढना |
| घृणा | प्रेम |
| घटाव | जोड़ |
| घटिया | बढिया |
| चढ़ाव | उतार |
| चर | अचर |
| चल | अचल |
| चाह | अनचाह |
| चिन्मय | जड़, अचिन्मय |
| शब्द | विपरीतार्थक शब्द |
| चिर | नवीन, अचिर |
| चिरंतर | नश्वर |
| चेतन | अचेतन |
| चोर | साधु |
| चचल | स्थिर |
| चतुर | मुर्ख |
| चाहा | अनचाहा |
| चालक | बेवकूफ |
| चुस्त | ढीला |
| चय | अपचय |
| चिकना | रुखड़ा |
| चाँदनी | अँधेरी |
| चमकदार | चमकहीन |
| चालू | सुस्त, बंद |
| चिंतत | निश्चिन्त |
| चपल | गंभीर |
| छली, छल | निश्छल |
| छाँह | धूप |
| छूत | अछूत |
| छाया | प्रकाश, रोशनी |
| क्षुद्र | महान् |
| छेद्य | अछेद्य |
| छूट | कैद |
| क्षणिक | शाश्वत |
| जीव | निर्जीव |
| जटिल | सरल |
| जय | पराजय |
| जड़ | चेत्तन |
| जल | थल |
| जवानी | बुढ़ापा |
| जागरण | निद्रा |
| जाग्रत | सुषुप्त |
| जागृति | सुषुप्ति |
| जात | परजात |
| जाड़ा | गर्मी |
| जीवन | मरण |
| जोड़ | घटाव |
| ज्योति | तम, तिमिर |
| ज्वार | भाटा |
| जंगम | स्थावर |
| ज्येष्ठ | कनिष्ठ |
| जेय | अजेय |
| जब | तब |
| जीवित | मृत |
| जल्लाद | देवता |
| जीना | मरना |
| जंगल | मरुभूमि |
| जमीन | आसमान |
| जनता | सरकार |
| जरा | जवानी |
| जीवात्मा | परमात्मा |
| ज्योतिर्मय | तपोमय |
| झूठ | सच |
| झोपडी | महल |
| झूठा | सच्चा |
| झगड़ा | मेल, मिलाप |
| डरपोक | निडर, साहसी |
| ढलना | चढ़ना |
| ढीठ | संकोची |
| ढालवाँ | चढ़।व, चढाई |
| ताप | शीत |
| तम | आलोक |
| तीव्र | मंद |
| तुक्ष | महान् |
| तिमिर | प्रकाश, ज्योति |
| तामसिक | सात्विक |
| तरल | ठोस |
| तरुण | वृद्ध |
| तारीफ | शिकायत |
| तिक्त | मधुर |
| तीक्ष्ण | कुँठित |
| त्तटस्थ | पक्षपाती |
| तृषा | तृप्ति |
| त्याज्य | अत्याज्य |
| तुकांत | अतुकांत |
| त्यागी | स्वार्थी |
| थोक | खुदरा |
| थोड़ा | बहुत |
| देव | दानव |
| देवता | राक्षस |
| देय | अदेय |
| दुष्ट | सज्जन |
| देवत्व | दानवत्व |
| दिन | रात |
| दिवा | रात्रि |
| दीर्घकाय | लघुकाय, कृशकाय, क्षीणकाय |
| देर | सबेर, जल्द |
| दुराचारी | सदाचारी |
| दंड | पुरस्कार |
| दाता | कृपण, कंजूस |
| दूषित | स्वच्छ |
| दुर्बल | सबल |
| दक्षिण | उत्तर, वाम |
| द्रुत | विलंबित |
| देश | परदेश, विदेश |
| दुर्दिन | सुदिन |
| देहाती | शहरी |
| दुर्गति | सद्गति |
| दुर्भाग्य | सौभाग्य |
| दुर्भाव | सद्भाव |
| दिनचर्या | रात्रिचर्या |
| दोषी | निर्दोष |
| दयालु | निर्दय |
| दुर्लभ | सुलभ |
| दृढ़ | विचलित |
| दृश्य | अदृश्य |
| दोष | गुण |
| दूश्यकाव्य | श्रव्यकाव्य |
| दीर्घ | हस्व |
| दृदांत | शांत |
| धनी | निर्धन, गरीब |
| धर्म | अधर्म |
| धूप | छाँह |
| धनवान | निर्धन, दरिद्र |
| नूतन | पुरातन |
| न्यून | अधिक |
| नश्वर | अनश्वर, शाश्वत |
| निदा | स्तुति |
| नागरिक | ग्रामीण |
| निर्मल | मलिन |
| निरामिष | सामिष |
| निर्लज्ज | सलज्ज |
| निर्दोष | सदोष |
| निर्माण | विनाश |
| नगर | ग्राम |
| नैसर्गिक | कृत्रिम |
| निष्काम | सकाम |
| निरक्षर | साक्षर |
| नकली | असली |
| नमकहराम | नमकहलाल |
| नया | पुराना |
| नर | नारी, मादा |
| नवीन | प्राचीन |
| निगलना | उगलना |
| निडर | डरपोक |
| नित्य | अनित्य |
| न्याय | अन्याय |
| नगर | ग्रामीण |
| नख | शिख |
| नफा | नुकसान |
| निद्रा | जागरण |
| नेकी | बदी |
| निशीथ | मध्याहृ |
| निषिद्ध | विहित |
| निजी | सरकारी, सार्वजनिक |
| नम | शुष्क, खुश्क |
| नराघम | नरोत्तम |
| नजदीक | दूर |
| नापाक | पाक |
| नद | नदी |
| नज़रबंद | नजरमुक्त |
| नमाज | कलमा |
| नेम | कुनेम |
| नास्तिक | आस्तिक |
| निर्जीव | सजीव |
| निरर्थक | सार्थक |
| निश्चेष्ट | सचेष्ट |
| निषेध | विधि |
| नीरस | सरस |
| नैतिक | अनैतिक |
| पक्ष | विपक्ष |
| पतन | उत्थान |
| पतनोन्मुख | विकासोन्मुख |
| पंडित | मूर्ख |
| परमार्थ | स्वार्थ, आत्मार्थ |
| पराजय | जय |
| पराया | अपना |
| परतंत्र | स्वतंत्र |
| पता | खोज, लापता |
| परिश्रम | विश्राम |
| पवित्र | अपवित्र |
| प्रकट | गुप्त |
| प्रकाश | अंधकार |
| प्रख्यात | अख्यात |
| प्रतीची | प्राची |
| प्रज्ञ | मूढ़ |
| प्रतिकूल | अनुकूल |
| प्रत्यक्ष | परोक्ष, अप्रत्यक्ष |
| प्रघान | गौण |
| प्राप्त | अप्राप्त |
| प्रयोग | अप्रयोग |
| प्रलय | सृष्टि |
| प्रवृत्ति | निवृति |
| प्रशंसा | निंदा |
| प्रसाद | विषाद, कोप |
| पनी | आग |
| पाप | पुण्य |
| पालक | संहारक |
| पाश्चात्य | पूर्वीय |
| प्राकृतिक | अप्राकृतिक |
| प्रारंभ | अंत |
| प्रारंभिक | अंतिम |
| पुरातन | कूस्वा नवीन |
| पूर्व | पश्चिम, उतर, उपर |
| पूर्णता | अपूर्णता |
| प्रेम | घृणा |
| पूर्णिमा | अमावस्या |
| पृथु | तनु |
| पुरस्कार | तिरस्कार, दंड |
| पूरा | अधुरा |
| प्रश्न | उत्तर |
| पमुख | सामान्य |
| पूर्ववर्ती | परवर्ती, उत्तरवर्ती |
| परतंत्रता | सवतंत्रता |
| प्राण | निष्प्राण |
| प्रातः | सायं |
| पुष्ट | अपुष्ट, क्षीण |
| पोषक | शोषक |
| प्रसिद्ध | अप्रसिद्ध, अज्ञात |
| पालन | संहार, पीड़न |
| पेट | पीठ |
| प्रदोष | प्रत्युष |
| प्रथम | अंतिम |
| प्रभु | भृत्य |
| प्राय: | विरला |
| प्रारब्ध | पौरुष |
| प्रस्कूटित | सकुंचित |
| पूरब | पश्चिम |
| परोपकारी | स्वार्थी |
| पूर्चाह्न | अपराह्न |
| पर्णकुटी | महल, प्रासाद |
| प्रस्थान | आगमन |
| पहुँचना | छूटना, खुलना |
| परिश्रमी | आलसी, कामचोर |
| पुरुष | स्त्री |
| परकीय | स्वकीय |
| फलदायक | निष्कल |
| फायदा | नुकसान |
| फैला | सिमटा, सिकुड़ा |
| बंधन | मुक्ति, मोक्ष |
| बलवान | बलहीन |
| बहिरंग | अंतरंग |
| बाहूय | अभ्यतर |
| बाढ़ | सूखा |
| बर्बर | सभ्य |
| बच्चा | बुढा |
| बढ़िया | घटिया |
| वुरा | भला |
| बालक | वृद्ध |
| बुराई | भलाई |
| बहार | पतझड़, खिजाँ |
| बाहर | भीतर |
| बसाना | उजाड़ना |
| बनाना | बिगाडना |
| बीमार | नीरोग, स्वस्थ |
| बहिस्कार | स्वीकार, अंगीकार |
| बुद्धिमान | बुद्धिहीन, मूर्ख |
| बेगम | बादशाह |
| बली | निर्बल |
| वैर | मित्रता, दोस्ती |
| वृहत | लघु |
| शब्द | विपरीतार्थक शब्द |
| ब्रह्म | जीव |
| बिना | साथ |
| बहुत | थोडा |
| भद्र | अभद्र |
| भय | साहस |
| भला | बुरा |
| भारतीय | अभारतीय, विदेशी |
| मारी | हलका |
| भूत | भविष्य |
| भेद | अभेद |
| भौतिक | आध्यात्मिक |
| भाव | अभाव |
| भोगी | योगी |
| भूलोक | द्युलोक |
| भोक्ता | भोग्य |
| भर्ता | भृत्य, भार्या |
| भक्ष्य | भक्षक |
| भक्षक | रक्षक |
| भूमा | अल्पत्ता |
| भरा | खाली |
| भाग्य | अभाग्य |
| मानव | दानव |
| मूक | वाचाल, मुखर |
| मृदुल | कठोर, निर्मम |
| मुख | पृष्ठ, प्रत्तिमुख |
| महात्मा | दुरात्मा |
| मिलन | विरह |
| मृत | जीवित |
| महत् | तुच्छ, क्षुद्र, लघु |
| मुनाफा | नुकसान |
| मंगल | अमंगल |
| मधुर | कटु |
| मालिक | नौकर |
| मित्र | शत्रु |
| मीठा | तीखा |
| मुख्य | गौण |
| मृत्य | अमृत्य, अमर |
| मनुज | दनुज |
| मसृण | रूक्ष |
| माता | पिता |
| मान | अपमान |
| मेहनती | आलसी |
| मोक्ष | बंधन |
| मेल | बेमेल, झगडा, फूट |
| मनुष्य | पशु, राक्षस |
| मनुष्यता | पशुत्ता |
| महँगा | सस्ता |
| मौन | मुखर |
| मोटा | पत्तला |
| मिटटी | सोना |
| मोघ | अमोघ |
| मामूली | गैरमामूली |
| मुमकिन | नामुमकिन |
| मलिन | निर्मल |
| मिथ्या | सत्य |
| मितव्ययी | अपव्यथी |
| मौखिक | लिखित |
| मरना | जीना |
| मोहयुक्त | निर्मोही |
| बालिका | वृद्धा |
| यथार्थ | कल्पित. कल्पना |
| यहाँ | वहाँ |
| यश | अपयश |
| योग | वियोग |
| युद्ध | शांति |
| योगी | भोगी |
| योग्य | अयोग्य |
| युवक | वृद्ध, जठर |
| युवा | बुढा, वृद्ध |
| राजतंत्र | जनतंत्र, प्रजातंत्र |
| रत | विरत |
| रागी | विरागी |
| राग | विराग |
| रचना | ध्वंस |
| रूपवान | कृरूप |
| रिक्त | पूर्ण |
| राजा | रंक, प्रजा |
| राम | रावण |
| रेगिस्तान | नखलिस्तान |
| रोगी | नीरोग |
| राति | रक |
| रंगीन | रंगहीन. बेरंग |
| रोपण | उन्मूलन |
| रुग्ण | नीरोग |
| लधु | दीर्घ, महत् |
| लौकिक | अलौकिक |
| लिप्त | अलिप्त |
| लुप्त | प्रकट |
| लाभ | हानि |
| लिखित | मौखिक |
| लेन | देन |
| लौह | स्वर्ण |
| लोभ | त्याग |
| लोक | परलोक |
| लालची | संतुष्ट |
| लगाव | विलगाव, अलगाव |
| लेना | देना |
| लज्जाशील | निर्लज |
| वक्र | सरल, ऋजु |
| वन | मठ |
| वसंत | पतझड़ |
| वहिष्कार | स्वीकार, अंगीकार |
| व्यर्थ | अव्यर्थ, सार्थक |
| वयष्टि | समष्टि |
| वाद | प्रतिबाद |
| वृद्ध | बालक |
| वृद्धि | हास |
| वृहत | लघु, क्षुद्र |
| विकर्षण | आकर्षण |
| विजय | पराजय |
| विपति | संपति |
| विधवा | सधवा |
| विधि | निषेध |
| विपन्न | संपन्न |
| विमुख | उन्मुख |
| वियोग | संयोग |
| विरत | निरत, रत |
| विरह | मिलन |
| विवाद | निर्णय, निर्विवाद |
| विशालकाय | लधु. |
| विशिष्ट | साधारण |
| विस्वास | अविस्वास |
| विश्लेषण | संलेषण |
| विशेष | सामान्य |
| विष | अमृत |
| विसर्जन | सर्जन |
| वैमनस्य | सौमनस्य |
| वैतनिक | अवैतनिक |
| वीर | कायर |
| व्यस्त | अकर्मण्य, अव्यस्त |
| व्यावहारिक | अव्यावहारिक |
| विपद | सम्पद |
| विकर्ष | आकर्ष |
| विहित | निषिद्ध |
| विस्तीर्ण | संकीर्ण |
| वाग्मी | अल्पभाषी, मितभाषी |
| वैध | अवैध |
| वैधानिक | अवैधानिक |
| विकासशील | अविकासशील |
| विकसित | अविकसित |
| विद्वान | मुर्ख |
| व्यक्ति | समाज . |
| व्यास | समास |
| वाचाल | मूक |
| वैभव | दरिद्रत्ता |
| विरोध | समर्थन |
| बैर | मित्रत्ता |
| विशुद्ध | दूषित |
| विश्राम | काम |
| विपुल | न्यून |
| विश्वासी | अविश्वासी |
| विलास | तपस्या |
| वादी | प्रतिवादी |
| विफलता | सफलता |
| शत्रु | प्रित्र |
| शांति | अशांति, क्रांति |
| शाकाहारी | मांसाहारी |
| शाम | सुबह |
| शासक | शासित |
| शिष्ट | अशिष्ट |
| शीत | उष्ण |
| वसंत | पतझर |
| विद्वान | मूर्ख |
| वृद्धि | ह्रास |
| व्यस्त | अव्यस्त |
| विपत्ति | सम्पत्ति |
| वक्र | सरल |
| वियोग | मिलन |
| वरदान | अभिशाप |
| विस्तार | संक्षेप |
| विरत | निरत |
| विक्रय | क्रय |
| विसर्जन | अहान |
| विश्वास | अविश्वास |
| विनीत | उद्धत |
| विशिष्ठ | साधारण |
| विस्तृत | संक्षिप्त |
| विषाद | आहद |
| विनाश | निर्माण |
| विषम | सम |
| विवाद | निर्विवाद |
| बहिष्कार | स्वीकार |
| विमुख | सम्मुख |
| विशालकाय | क्षीणकाय |
| व्यवहारिक | अव्यावहारिक |
| विशिष्ट | सामान्य |
| विपन्न | सम्पन्न |
| वृद्ध | तरुण |
| विकास | ह्रास |
| विकीर्ण | संकीर्ण |
| व्यस्त | अकर्मण्य |
| विश्लेषण | संश्लेषण |
| वन | मरु |
| व्यर्थ | अव्यर्थ |
| व्यय | आय |
| विख्यात | कुख्यात |
| वन्य | पालित |
| वक्र | ऋजु |
| विशालकाय | लघुकाय |
| सौभाग्य | दुर्भाग्य |
| साधु | असाधु |
| सुपुत्र | कुपुत्र |
| सरस | नीरस |
| साकार | निराकार |
| सुर | असुर |
| सुगंध | दुर्गन्ध |
| सक्रिय | निष्क्रय |
| सज्जन | दुर्जन |
| सावधान | असावधान |
| संधि | विच्छेद |
| सुख | दुःख |
| सुन्दर | असुंदर |
| शिक्षित | अशिक्षित |
| सदाचार | दुराचार |
| सफल | विफल |
| स्वजाति | विजाति |
| सार्थक | निरर्थक |
| सुकर्म | कुकर्म |
| सबल | दुर्बल |
| सहयोगी | प्रतियोगी |
| संयोग | वियोग |
| सकाम | निष्काम |
| सुलभ | दुर्लभ |
| स्तुति | निन्द |
| सशंक | निश्शंक |
| सुधा | गर्ल |
| संन्यासी | गृहस्थ |
| समष्टि | व्यष्टि |
| समूल | निर्मल |
| सुमति | कुमति |
| सदाशय | दुराशय |
| स्वल्पायु | चिरायु |
| सुपरिणाम | दुष्परिणाम |
| सौम्य | असौम्य |
| सुशील | दुःशील |
| स्वामी | सेवक |
| सन्धि | विग्रह |
| सबाध | निर्बाध |
| स्वार्थ | निस्वार्थ |
| सक्षम | अक्षम |
| सलज्ज | निर्लज्ज |
| सभ्य | असभ्य |
| सभय | निर्भय |
| सुकाल | अकाल |
| सुबह | शाम |
| स्मरण | विस्मरण |
| स्वदेशी | परदेशी |
| समाज | व्यक्ति |
| स्वकीया | परकीया |
| साक्षर | निरक्षर |
| सुजन | दुर्जन |
| सच | झूठ |
| सजीव | निर्जीव |
| संक्षेप | विस्तार |
| सगुण | निर्गुण |
| सफल | असफल |
| संतोष | असंतोष |
| सबल | निर्बल |
| स्वस्थ | अस्वस्थ |
| सरल | कठिन |
| स्वदेश | विदेश |
| संजीव | निर्जीव |
| सम | विषम |
| सजल | निर्जल |
| सम्मुख | विमुख |
| सकर्म | निष्कर्म |
| सनाथ | अनाथ |
| स्वतन्त्रा | परतन्त्रा |
| सम्मान | अपमान |
| सुपथ | कुपथ |
| सन्तोष | असन्तोष |
| संकल्प | विकल्प |
| स्वधर्म | विधर्म |
| संघटन | विघटन |
| सत्कर्म | दुष्कर्म |
| संकीर्णि | विस्तीर्ण |
| समास | व्यास |
| सुसंसगति | कुसंगति |
| सखा | शत्रु |
| सुगम | दुर्गम |
| स्थूल | सूक्ष्म |
| सृष्टि | प्रलय |
| स्थिर | चंचल |
| सत्कार | तिरस्कार |
| सापेक्ष | निरपेक्ष |
| सादर | निरादर |
| सदय | निर्दय |
| संकोच | असंकोच |
| सुदूर | अदूर |
| सामान्य | विशिष्ट |
| सविकार | निर्विकार |
| स्वप्न | जागरण |
| संगत | असंगत |
| सुभग | दुभग |
| संग | निःसंग |
| शब्द | विलोम शब्द |
| शत्रु | मित्र |
| रात | दिन |
| अमृत | विष |
| प्रकाश | अंधकार |
| तम | उजाला |
| इच्छा | अनिच्छा |
| अल्पायु | दीर्घायु |
| अनुराग | विराग |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| आदि | अंत |
| आगामी | गत |
| उत्थान | पतन |
| आग्रह | दुराग्रह |
| एकता | अनेकता |
| अनुज | अग्रज |
| आकर्षण | विकर्षण |
| उद्यमी | आलसी |
| अधिक | न्यून |
| आदान | प्रदान |
| उर्वर | ऊसर |
| एक | अनेक |
| आलस्य | स्फूर्ति |
| अर्थ | अनर्थ |
| नगद | उधार |
| उपस्थित | अनुपस्थित |
| सफल | असफल |
| सक्रिय | निष्क्रिय |
| शीत | ऊष्ण |
| शयन | जागरण |
| विधवा | साधवा |
| विधि | निषेध |
| क्षणिक | शाश्वत |
| हर्ष | शोक |
| शुष्क | आर्द्र |
| वरदान | अभिशाप |
| रक्षक | भक्षक |
| रुगण | स्वस्थ |
| मूक | वाचाल |
| सगुण | निर्गुण |
| यश | अपयश |
| ठोस | तरल |
| बंधन | मुक्ति |
| नूतन | पुरातन |
| निरक्षर | साक्षर |
| सुलभ | दुर्लभ |
| क्रय | विक्रय |
| कृतज्ञ | कृतघ्न |
| मोक्ष | बंधन |
| सौभाग्य | दुर्भाग्य |
| सरस | निरस |
| मितव्यय | अपव्यय |
| निंदा | स्तुति |
| घात | प्रतिघात |
| संक्षेप | विस्तार |
| मौखिक | लिखित |
| सुगंध | दुर्गंध |
| सजीव | निर्जीव |
| घृणा | प्रेम |
| प्रत्यक्ष | अप्रत्यक्ष |
| परोक्ष | अपरोक्ष |
| गुप्त | प्रकट |
| प्रसन्नता | खेद |
| दाता | याचक |
| आहार | निराहार |
| स्वाधीन | पराधीन |
| आय | व्यय |
| आदर्श | यथार्थ |
| उत्तम | अधम |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| उपस्थित | अनुपस्थित |
| तेज़ | मंद (निस्तेज) |
| धनी | निर्धन |
| न्याय | अन्याय |
| डर | निडर |
| पंडित | मुर्ख |
| पावन | अपावन |
| बलवान | बलहीन |
| बुद्धिमान | बुद्धिहीन |
| भूत | भविष्य |
| महात्मा | दुरात्मा |
| खट्टा | मीठा |
| लाभ | हानि |
| अनुलोम | विलोम |
| विजय | पराजय |
| दानी | कंजूस/ कृपाण |
| नवीन | प्राचीन |
| देव | दानव |
| जल | अग्नि |
| आकाश | पाताल |
| नैतिक | अनैतिक |
| निर्माण | विनाश |
| कच्चा | पक्का |
| भगवान | हैवान/ राक्षस |
| बहुत | थोड़ा |
| ज्यादा | कम |
| परोपकारी | विनाशकारी |
| लौकिक | अलौकिक |
| लघु | गुरु |
| मानव | दानव |
| सोना | जागना |
| सामान्य | विशेष |
| पुरस्कार | तिरस्कार |
| सम्मान | अपमान |
| आदर | निरादर |
| हिंसा | अहिंसा |
| चल | अचल |
| चर | अचर |
| सरल | कुटिल |
| सनाथ | अनाथ |
| राग | द्वेष |
| मित्रता | शत्रुता |
| जीवन | मृत्यु |
| ज्ञान | अज्ञान |
| ज्ञानी | अज्ञानी |
| चालाक | बुद्धू |
| आधार | निराधार |
| आस्था | अनास्था |
| कपट | निष्कपट |
| वीर | कायर |
| अंधकार | प्रकाश |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| सक्षम | असक्षम |
| अवर | प्रवर |
| अनभिज्ञ | भिज्ञ |
| पुरा | अधूरा |
| अवनति | उन्नति |
| अगला | पिछला |
| आज | कल |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| दोष | निर्दोष |
| अमावस्या | पूर्णिमा |
| अस्त | उदय |
| धर्म | अधर्म |
| अति | अल्प |
| अवनि | अंबर |
| अनुरक्त | विरक्त |
| अनिवार्य | वैकल्पिक |
| वरदान | अभिशाप |
| मूल्यवान | अमूल्यवान/ मूल्यहीन |
| अधोमुखी | उद्भमुखी |
| आंकलन | विकलन |
| आना | जाना |
| आधार | विकर्ण |
| आंतरिक | बाह्य |
| आकार | निराकार |
| आगमन | प्रस्थान |
| साध्य | असाध्य |
| लोक | परलोक |
| उपमय | अनुमय |
| उपयोग | दुरूपयोग |
| उत्तम | घटिया |
| अंत | अदि |
| ईश्वर | अनीश्वर |
| अंतरंग | बहिरंग |
| इधर | उधर |
| अंदर | बाहर |
| इच्छा | अनिच्छा |
| अंध्कार | उजाला |
| आयात | निर्यात |
| अच्छा | बुरा |
| आस्था | अनास्था |
| अपना | पराया |
| आरम्भ | अंत |
| अमृत | विष |
| आजादी | गुलामी |
| अनुरक्ति | विरक्ति |
| आशा | निराशा |
| अनुराग | विराग |
| आधार | निराधार |
| अंग्रेज | अनुज |
| शब्द | विपरीतार्थक शब्द |
| आगमन | गमन |
| अंधा | नेत्रवान |
| अति | अल्प |
| अनुराग | विराग |
| अपना | पराया |
| आस्तिक | नास्तिक |
| अनाथ | सनाथ |
| अमर | मर्त्य |
| अपमान | मान, सम्मान |
| अँधेरा | उजाला |
| अस्त | उदय |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| आदान | प्रदान |
| अधिक | कम |
| आकाश | पाताल |
| अंतिम | प्रथम |
| अतीत | भविष्य |
| अचेत | सचेत |
| आचार | अनाचार |
| अमृत | विष |
| अर्थ | अनर्थ |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| आयात | निर्यात |
| आशा | निराशा |
| आशीर्वाद | शाप, अभिशाप |
| आधुनिक | प्राचीन |
| अन्त | आदि, अनंत, आरंभ, शुरू |
| अग्नि | जल |
| अंधकार | प्रकाश |
| इहलोक | परलोक |
| इति | आरंभ |
| इष्ट | अनिष्ट |
| इच्छा | अनिच्छा |
| उग्र | सौम्य |
| उषा | संध्या |
| उत्पत्ति | विनाश |
| उन्नति | अवनति |
| उपकार | अपकार |
| उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| उपस्थिति | अनुपस्थिति |
| उन्नत | अवनत |
| उत्थान | पतन |
| उन्मुख | विमुख |
| उपस्थित | अनुपस्थित |
| कर्म | अकर्म |
| काल | अकाल |
| कवि | कवयित्री |
| कष्ट | आनन्द, सुख |
| कृपण (कंजूस) | उदार, दानी |
| कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
| कमजोर | शक्तिशाली |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| अंधेरा | उजाला | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| अत्यधिक | अत्यल्प | अंतरंग | बाहरी |
| अंधकार | प्रकाश | अस्त | उदय |
| अगम | सुगम | अपेक्षा | उपेक्षा |
| अकाल | सुकाल | आश्रित | अनाश्रित |
| आयात | निर्यात | भद्र | अभद्र |
| असली | नकली | भाव | अभाव |
| ऋजु | कुटिल | राग | विराग |
| ऋणी | उऋण | चल | अचल |
| एकांगी | सर्वागीण | जटिल | सरल |
| ऐश्वर्य | दारिद्य | निर्मल | मलिन |
| कंकाल | शरीर | नस्वर | अनश्वर |
| कंगला | खुशहाल | प्रभु | दास |
| अनाथ | सनाथ | बाढ़ | सूखा |
| अर्पण | ग्रहण | औरत | मर्द |
| अज्ञ | विज्ञ | औलाद | वालिद |
| अमर | मर्त्य | औवल | आखिर |
| अधम | उत्तम | औहाती | विधवा |
| आगामी | विगत | कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
| कृष | स्थूल | ओज | ओजहीन |
| कृष्ण | शुक्ल | ओजस्विता | ओजहीनता |
| औगत | सुगत | आशीर्वाद | अभिशाप |
| औद्योगिक | अनौद्योगिक | आसक्त | अनाशक्त |
| औपचारिक | अनौपचारिक | आगमन | गमन |
| औपचारिकता | अनौपचारिकता | आध्यात्मिक | भौतिक |
| औघर | सुघर | आस्था | अनास्था |
| औंधा | सीधा | इच्छा | अनिच्छा |
| उन्नति | अवनति | इहलोक | परलोक |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त | ईश्वर | अनीश्वर |
| उपाय | निरुपाय | ईर्ष्या | प्रेम |
| एकांगी | सर्वांगीण | सफल | असफल |
| ओखली | मूसल | सज्जन | दुर्जन |
| ओछा | गंभीर | शुभ | अशुभ |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| संतोष | असंतोष | ओढ़ना | बिछाना |
| आतुर | शांत | ओतप्रोत | विलग |
| आगामी | विगत | औंधाना | सीधा करना |
| आरोह | अवरोह | औचक | अक्सर |
| आचार | अनाचार | औचित्य | अनुचित्य |
| आदत्त | प्रदत्त | औचक | नियमित |
| आदर | अनादर | आरंभ | अंत |
| उचित | अनुचित | आच्छादित | अनाच्छादित |
| आरम्भ | अंत | उषा | सौम्य |
| आह्वान | विसर्जन | उत्तीर्ण | अनुतीर्ण |
| आवृत | अनावृत | उपयुक्त | अनुपयुक्त |
| सगुण | निर्गुण | सकाम | निष्काम |
| मूक | वाचाल | अग्नि | जल |
| रुग्ण | स्वस्थ | योगी | भोगी |
| रक्षक | भक्षक | मिथ्या | सत्य |
| वरदान | अभिशाप | मनुष्यता | पशुता |
| शुष्क | आर्द्र | भूत | भविष्य |
| हर्ष | शोक | पतिव्रता | कुलटा |
| क्षणिक | शाश्वत | पंडित | मूर्ख |
| विधि | निषेध | रात्रि | दिवस |
| विधवा | सधवा | रहित | सहित |
| शयन | जागरण | मिलन | विछोह |
| शीत | उष्ण | मानव | दानव |
| सक्रिय | निष्क्रय | परकीया | स्वकीया |
| आकर्ष | विकर्ष | पूर्ण | अपूर्ण |
| आर्द्र | शुष्क | पक्ष | विपक्ष |
| आहार | अनाहार | निंदा | प्रशंसा |
| आशा | निराशा | नख | शिख |
| आधुनिक | प्राचीन | धीर | अधीर |
| उत्कर्ष | अपकर्ष | दयालु | निर्दयी |
| उषा | संध्या | जंगली | पालतू |
| उग्र | सौम्य | जन्म | मृत्यु |
| उदार | अनुदार | जल | थल |
| उपकार | अपकार | छूत | अछूत |
| ओजस्वी | ओजहीन | छली | निश्चल |
| ओट | प्रकट | ग्रामीण | शहरी |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| सुकर्म | कुकर्म | व्यय | आय |
| सुख | दुःख | व्यष्टि | समष्टि |
| सुन्दर | कुरूप | विद्या | अविद्या |
| सबाध | निर्बाध | विवादास्पद | निर्विवाद |
| संग्रह | त्याग | विनय | अविनय |
| संगठन | विघटन | वृद्ध | बालक |
| सरल | क्लिष्ट | विश्वास | अविश्वास |
| संतुष्ट | असंतुष्ट | विषम | सम |
| सम | विषम | वीर | कायर |
| सर्द | गर्म | विवेक | अविवेक |
| सत | असत | विश्लेषण | संश्लेषण |
| सफल | विफल | विजय | पराजय |
| सचेत | अचेत | सुगम | दुर्गम |
| सच्चरित | दुश्चरित | सुभग | दुर्भग |
| सुकर | दुष्कर | क्षुद्र | महान |
| सहयोगी | प्रतियोगी | श्रव्य | दृश्य |
| विद्वान | मूर्ख | लघु | गुरु |
| वृद्धि | हास्र | लिप्त | अलिप्त |
| वादी | प्रतिवादी | सदाशय | दुराशय |
| वैमनस्य | सौमनस्य | सपूत | कपूत |
| विरागी | रागी | समाज | व्यक्ति |
| विरोध | अवरोध | ससीम | असीम |
| शक्तिशाली | शक्तिहीन | स्वकीया | परकीय |
| विमुख | सन्मुख | स्थावर | जंगम |
| वृहत | लघु | सम्पद | विपद |
| वीरान | आबाद | समास | व्यास |
| विस्तृत | संक्षिप्त | शोषण | पोषण |
| वैतनिक | अवैतनिक | लुप्त | व्यक्त |
| व्यक्त | अव्यक्त | क्षर | अक्षर |
| श्रांत | अश्रांत | क्षम | अक्षम |
| व्यर्थ | सार्थक | लौकिक | अलौकिक |
| संकीर्ण | उदार | वन | मरू |
| सूक्षम | स्थूल | घंटा | पल |
| संगत | असंगत | घटती | बढ़ती |
| संत | असंत | घटाना | बढ़ाना |
| संश्लिष्ट | विश्लिष्ट | घटाव | जोड़ |
| रचना | विनाश | घटित | अघटित |
| रत | विरत | घनिष्ठ | बहिरंग |
| राजतंत्र | प्रजातंत्र | घनेरा | नगण्य |
| रिक्त | पूर्ण | घमंडी | विनयी |
| रंगीन | रंगहीन | गंधाहारक | गंधदायक |
| लोभी | संतोषी | गंधीला | सुगन्धित |
| लेन | देन | गंभीर | सहज |
| लौह | स्वर्ण | गँवई | शहरी |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| सम्बद्ध | असम्बद्ध | सामायिक | असामयिक |
| स्वधर्म | विधर्म | साहसी | कायर |
| निष्फल | सफल | सित | असित |
| पदेन | अपदेन | संतोष | असंतोष |
| पोषण | कुपोषण | स्वामी | सेवक |
| प्रमाणित | अप्रमाणित | सुधा | गरल |
| भंग | अभंग | सुरक्षित | असुरक्षित |
| भूषण | दूषण | सुविधा | असुविधा |
| मार्ग | कुमार्ग | स्वदेश | विदेश |
| मुक्त | ग्रस्त | स्वजाति | विजाती |
| रक्षित | आरक्षित | सत्कार | तिरस्कार |
| वजह | बेवजह | शत्रु | मित्र |
| वैध | अवैध | शुभ | तरल |
| स्वतंत्र | परतन्त्र | शिव | अशिव |
| हर्ता | कर्ता | श्रीगणेश | इतिश्री |
| सृष्टि | संहार | व्यावाहारिक | अव्यावाहारिक |
| संकल्प | विकल्प | विरत | निरत |
| संधि | विग्रह | विष | अमृत |
| संयोग | वियोग | विशेष | सामान्य |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| विपत्ति | संपत्ति | कभी-कभी | अक्सर |
| विवाद | निर्णय | आग्रह | दुराग्रह |
| गँवाना | पाना | आकर्षण | विकर्षण |
| गँवार | शहरी ,होशियार | आदान | प्रदान |
| गणतंत्र | राजतंत्र | आलस्य | स्फूर्ति |
| गणनीय | अगणनीय | आदर्श | यथार्थ |
| गण्य | नगण्य | हर्ष | शोक |
| कलंक | निष्कलंक | हित | अहित |
| कलकल | शांत | आगामी | गत |
| करीना | बेढंग | आदि | अंत |
| करुण | निष्ठुर | आरंभ | अंत |
| ग्राम्य | स्थूलशिष्ट | आश्रित | निराश्रित |
| गजब | सामान्य | आशा | निराशा |
| स्पृश्य | अस्पृश्य | आकाश | पाताल |
| स्पष्ट | अस्पष्ट | आज़ादी | ग़ुलामी |
| सुस्त | चुस्त | आर्द्र | शुष्क |
| विशिष्ट | साधारण | आलस्य | फुर्ती |
| बंधन | मुक्ति | आना | जाना |
| ठोस | तरल | आधुनिक | प्राचीन |
| यश | अपयश | आनंद | शोक |
| सगुण | निर्गुण | आवश्यक | अनावश्यक |
| मूक | वाचाल | आस्तिक | नास्तिक |
| रुग्ण | स्वस्थ | उपजाऊ | बंजर |
| खुशी | दु:ख | उत्कृष्ट | निकृष्ट |
| ख़रीददार | विक्रेता | उपस्थित | अनुपस्थित |
| ख़रीद | बिक्री | उधार | नक़द |
| ख़रीदना | बेचना | उर्वर | ऊसर |
| गर्म | ठंडा | उद्यमी | आलसी |
| गन्दा | साफ़ | ऐसा | वैसा |
| कच्चा | पक्का | एक | अनेक |
| कटु | मधुर | एकता | अनेकता |
| क्रिया | प्रतिक्रिया | उत्तरार्द्ध | पूर्वार्द्ध |
| कड़वा | मीठा | उचित | अनुचित |
| क्रुद्ध | शान्त | उन्नति | अवनति |
| कर्म | निष्कर्म | ऊंचा | नीचा |
| कठिनाई | सरलता | कठिन | सरल |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| हिंसा | अहिंसा | स्वस्थ | अस्वस्थ |
| हार | जीत | विधि | निषेध |
| हानि | लाभ | भूलना | याद करना |
| क्षणिक | शाश्वत | बुराई | भलाई |
| संतुलन | असंतुलन | बाढ़ | सूखा |
| सावधानी | असावधानी | बासी | ताजा |
| सघन | विरल | बुद्धिमता | मूर्खता |
| सहायक | बाधक | बंधन | मुक्ति |
| सहमत | असहमत | अल्पभाषी | बातूनी |
| सुबह | शाम | समझदार | नासमझ |
| सूर्योदय | सूर्यास्त | संतोष | असंतोष |
| सरकारी | ग़ैरसरकारी | शुभ | अशुभ |
| सुविधा | असुविधा | सज्जन | दुर्जन |
| सस्ता | महंगा | सफल | असफल |
| सक्षम | अक्षम | सक्रिय | निष्क्रय |
| सुखान्त | दुखांत | शीत | उष्ण |
| सच | झूठ | शयन | जागरण |
| सुन्दर | बदसूरत, कुरूप | विधवा | सधवा |
| सुपुत्र | कुपुत्र | क्षणिक | शाश्वत |
| स्थाई | अस्थायी | हर्ष | शोक |
| सजीव | निर्जीव | शुष्क | आर्द्र |
| सुगंध | दुर्गन्ध | वरदान | अभिशाप |
| संक्षेप | विस्तार | रक्षक | भक्षक |
| सरस | नीरस | विशिष्ट | सामान्य/साधारण |
| सौभाग्य | दुर्भाग्य | विकसित | अविकसित |
| शयन | जागरण | विश्वास | अविश्वास |
| शीत | उष्ण | विद्वान | मूर्ख |
| शुष्क | आर्द्र | विषम | सम |
| शोर | शांन्ति | विशुद्ध | दूषित |
| श्रोता | वक्ता | विरोध | समर्थन |
| स्वतंत्र | परतंत्र | स्वीकृत | अस्वी |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| मृत्यु | जन्म | नूतन | पुरातन |
| मंजूर | नामंजूर | निरक्षर | साक्षर |
| मुमकिन | नामुमकिन | निश्चित | अनिश्चित |
| यश | अपयश | नियमित | अनियमित |
| युद्ध | शांति | नक़द | उधार |
| योग्य | अयोग्य | निजी | सार्वजनिक |
| रात | दिन | न्याय | अन्याय |
| रुग्ण | स्वस्थ | धीर | अधीर |
| जल्दी | देरी | धूप | छाँव |
| जीवन | मरण | धर्म | अधर्म |
| जल | थल | धनी | ग़रीब, निर्धन |
| जड़ | चेतन | धीरे | तेज़ |
| जटिल | सरस | देशी | परदेशी |
| झूठ | सच | दयालु | निर्दयी |
| ठोस | तरल | दुराचारी | सदाचारी |
| डरपोक | निड़र | देव | दानव |
| तुच्छ | महान | दिन | रात |
| तकलीफ़ | आराम | दाता | याचक |
| तपन | ठंडक | दुर्लभ | सुलभ |
| अनुकूल | प्रतिकूल | भाव | अभाव |
| अज्ञान | ज्ञान | मूक | वाचाल |
| अनुपस्थिति | उपस्थिति | मित्र | शत्रु |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि | मिथ्या | सत्य |
| अर्थ | अनर्थ | मंगल | अमंगल |
| प्रलय | सृष्टि | महंगा | सस्ता |
| पतिव्रता | कुलटा | मेहनती | आलसी/कामचोर |
| पाप | पुण्य | अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
| पतला | मोटा | अल्प | अधिक |
| प्रत्यक्ष | परोक्ष | अनिवार्य | वैकल्पिक |
| प्यार | घृणा | अगम | सुगम |
| निकट | दूर | अरुचि | रुचि |
| निर्माण | विनाश | अर्वाचीन | प्राचीन |
| नकली | असली | अच्छाई | बुराई |
| नीचा | ऊंचा | अमीर | ग़रीब |
| निंदा | स्तुति | अंधेरा | उजाला |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| अर्जित | अनर्जित | अर्वाचीन | प्राचीन |
| अंत | प्रारंभ | अपकार | उपकार |
| अंतिम | प्रारंभिक | अवलम्ब | निरालम्ब |
| अमृत | विष | अल्प | अधिक |
| रात | दिन | अधम | उत्तम |
| अन्धकार | प्रकाश | अतुकान्त | बुढ़ापा |
| इच्छा | अनिच्छ | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| अनुराग | विराग | अनाहूत | आहुत |
| आदि | अंत | अनुकूल | प्रतिकूल |
| अमृत | विष | अनुरक्ति | विरक्ति |
| अथ | इत | अनित्य | नित्यकलुष |
| अमावस्या | पूर्णिमा | अनुलोम | विलोम |
| असली | नकली | अनभिज्ञ | भिज्ञसु |
| अरूचि | सुरूचि | तुकांत | अतुकांत |
| अज्ञ | विज्ञ | तुच्छ | महान |
| अनागत | आगत | अंकुश | निरंकुश |
| अनिष्ट | इष्ट | अकाल | सुकाल |
| अस्त | उदय | अक्रुर | क्रुर |
| अस्ताचल | उदयाचल | अकलुष | कलुष |
| अंतर | बाह्य | अग्राह्य | ग्राह्य |
| अंशतः | पूर्णतः | अग्रज | अनुज |
| अल्पकालीन | दीर्घकालीन | अगला | पिछला |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ | जागृति | सुषुप्ति |
| अपेक्षित | अनपेक्षित | जेय | अजेय |
| अधुनातन | पुरातन | जल | स्थल |
| अस्पृश्य | स्पृश्य | जवानी | बुढ़ापा |
| अपेक्षा | उपेक्षा | जीवन | मरण |
| जीवित | मृत | छल | निश्छल |
| जोड़ | घटाव | छांह | धूप |
| जंगम | स्थावर | जन्म | मरण |
| लहू | पसीना | जय | पराजय |
| चिर | अचिर | लय | बेलय |
| चिरंतर | नश्वर | लयात्मक | अलायात्मक |
| चोर | साधू | लरजना | थिरना |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| ललकना | विलगना | लचक | कठोरता |
| ललकार | पुकार | लचीला | कठोर |
| ललकारना | पुकारना | लचीलापन | कड़ापन |
| ललचना | त्यागना | लजीला | निर्लज्ज |
| लघुता | बड़प्पन | लड़ाका | सद्भावी |
| लघुशंका | दीर्घशंका | लड़ाना | मिलाना |
| लतखोर | भला | सखा | शत्रु |
| लताड़ना | थपराना | सुलभ | दुर्लभ |
| लतिका | पौधा | कर्ज़दार | महाजन |
| लथपथ | सूखा | कर्ण कटु | कर्ण प्रिय |
| लगभग | पूरा | कर्मशाला | विश्रामशाला |
| लखपति | खाकपति | कर्मशील | कर्महीन |
| लक्ष्य | अलक्ष्य | गठित | अगठित |
| लक्षितार्थ | अभिधार्थ | स्वाभाविक | अस्वाभाविक |
| लम्बाई | चौड़ाई | सौन्दर्य | कुरूपता |
| लम्बा | ठिगना | स्वच्छ | मलिन |
| लक्षित | अलक्षित | सन्मार्ग | कुमार्ग |
| लक्ष्णा | अभिधा | सुपरिणाम | दुष्परिणाम |
| लक्षण | कुलक्षण | सदाचारी | कदाचारी |
| लकीर | बिंदु | सात्विक | तामसिक |
| लम्बोदरा | छोटा | सुसंगति | कुसंगति |
| लंबित | त्वरित | सत्य | असत्य |
| हस्व | दीर्घ | साधु | असाधु |
| हित | अहित | सुर | असुर |
| हिंसा | अहिंसा | संग | असंग |
| हार | जीत | सुलझाव | उलझाव |
| सुबुद्धि | कुबुद्धि | स्थूल | सूक्ष्म |
| सच | झूठ | साहस | साहसहीन |
| सुबह | शाम | सहज | कठिन |
| सभय | निर्भय | सुशील | दुशील |
| सुदूर | अदूर | लड़ना | मिलना |
| लहँगा | साड़ी | लडखडाना | संभालना |
| लफंगा | भला शरीफ़ | लगाव | दुराव |
| लदाई | उतराई | लगाना | हटाना |
| लताड़ | प्यार | लगातार | रुक रूककर |
| शब्द | विलोम शब्द | शब्द | विलोम शब्द |
| गठियाना | खोलना | स्वीकृति | अस्वीकृति |
| गठीला | ढीला | समस्या | समाधान |
| घात | प्रतिघात | संकोच | असंकोच |
| घमंड | विनय | अल्पायु | दीर्घाय |
| घोषित | अघोषित | सार्थक | निरर्थक |
| विरह | मिलन | साकार | निराकार |
| विशालकाय | लघुकाय | सुपात्र | कुपात्र |
| विश्वास | संदेह | सुपथ | कुपथ |
| शासक | शासित | सुमति | कुमति |
| शुचि | अशुचि | सदय | निर्दय |
| वृष्टि | अनाविष्टि | संकीर्ण | उदार |
| श्वेत | श्याम | सुकृति | दुष्कृति |
| वसंत | पतझड़ | सूना | भरा |
| वाद | प्रतिवाद | क्षणिक | शास्वत |
| वास्तविक | अवास्तविक | क्षम्य | अक्षम्य |
| विकास | पतन | क्षमा | दंड |
| विस्मरण | स्मरण | लम्पट | सदाचारी |
| विभक्त | अविभक्त | लम्ब | आधार |
| विदुषी | अज्ञानी | लड़ाई | सुलह |
| शिष्य | गुरु | लबालब | खाली |
| सभ्यता | बर्बरता | सदाचार | दुराचार |
| संगत | असंगत | लब्ध | अनुपलब्ध |
| सजल | निर्जल | लब्धप्रतिष्ठित | छिन्नप्रतिष्ठ |
| साक्षर | निरक्षर | लग्न | कुलग्न |
| सापेक्ष | निरपेक्ष | लघु | दीर्घ |
| सद्वृत | दुवृत | लटकना | उठना |
| घायल | दुरुस्त | लटपट | सही |
| घाटी | पर्वत | लड़की | लड़का |
| घमासान | सामान्य | लम्हा | घंटा |
| घंटा | घंटी | ललाई | सफ़ेदी |
| ग़दर | शांति | ललित | कुरूप |
| गतिरोध | निर्विरोध | लवण | शर्करा |
| गतिमान | स्थिर | लवलीन | अमग्न |
| गति | अगति | लहलहाना | मुरझाना |
| गत | आगत | ज्येष्ठ | कनिष्ठ |
| गड़बड़ | सही | ज्योति | तम |
| गड़ना | निकलना | जड़ | चेतन |
JNV vvi विपरीतार्थक शब्द
शब्द विपरीतार्थक शब्द
अ
अग्र — पश्चात्
अनभिज्ञ—भिज्ञ
अगला—पिछला
अर्थ—अनर्थ
अल्प—बहु
अग्रज—अनुज
अज्ञ—विज्ञ, प्रज्ञ
अमृत—विष
अरुचि—रुचि
अनाथ—सनाथ
अन्तरंग—बहिरंग
अल्पायु— दीर्घायु
अन्तर्द्वन्द्व—बहिर्द्वन्द्व
अनुग्रह—विग्रह
अवनि—अम्बर
अनुकूल—प्रतिकूल
अमावस्या—पूर्णिमा
अनुलोम—प्रतिलोम
अमर्त्य—मर्त्य
अमर—नश्वर
अति—अल्प
अल्पसंख्यक—बहुसंख्यक
अनिवार्य—ऐच्छिक
अकाल—सुकाल
अपराधी—निरपराध
अस्त— उदय
अदोष—सदोष
अपना—पराया
अद्य—अनघ
अपेक्षा—उपेक्षा
अधम—उत्तम
अगम—सुगम
अलभ्य—सुलभ्य
अथ—इति
अवनति—उन्नति
अवनत—उन्नत
अन्तर्मुखी—बहिर्मुखी
अतिवृष्टि—अनावृष्टि
अनुराग—विराग
अन्त—आदि
अनुरक्ति—विरक्ति
अग्नि—जल
अपमान—सम्मान
अन्धकार—प्रकाश
अंगीकार—अस्वीकार
अवकाश—अनवकाश
अधिक—न्यून, कम
अकाम—सकाम
अमीर—गरीब
आ
आगमन—प्रस्थान
आदर—अनादर
आश्रित—अनाश्रित
आदि—अन्त
आस्था—अनास्था
आतुर—अनातुर
आरूढ़—अनारूढ़
आरम्भ—अन्त
आर्य—अनार्य
आलोक—अंधकार
आशा—निराशा
आस्तिक—नास्तिक
आभ्यन्तर—बाह्य
आधुनिक—प्राचीन
आगत—विगत
आत्मा —परमात्मा
आयात—निर्यात
आगमन—गमन
आगम—निर्गम
आवृत—अनावृत
आदि—अनादि
आजादी—गुलामी
आरोह—अवरोह
आग्रह—दुराग्रह
आमिष—निरामिष
आम—खास
आहार—अनाहार
आर्द्र—शुष्क
आवाहन—विसर्जन
आय—व्यय
आविर्भाव—तिरोभाव
आचार—अनाचार
आदान—प्रदान
आकाश—पाताल
इ, ई
इच्छा—अनिच्छा
इष्ट—अनिष्ट
ईद—मुहर्रम
इहलोक—परलोक
इधर—उधर
ईश्वर—जीव
उ
उपसर्ग—प्रत्यय
उदार—कृपण
उत्कृष्ट—निकृष्ट
उपयोग—दुरुपयोग
उपकार—अपकार
उदात्त—अनुदात्त
उत्साह—निरुत्साह, अनुत्साह
उद्यमी—निरुद्यमी
उपचार—अपचार
उन्नत—अवनत
उचित—अनुचित
उद्धृत—विनीत
उत्थान—पतन
उग्र—सौम्य, शांत
उत्तर—दक्षिण, प्रश्न
उद्यम—आलस्य
उन्मूलन—रोपण
उदार—अनुदार
उद्दण्ड—विनीत
उपयोग—अनुपयोग
उत्कर्ष—अपकर्ष
उत्तम—अधम
उष्ण—शीतल
उपस्थित—अनुपस्थित
उपचय—अपचय
उपयुक्त—अनुपयुक्त
उदयाचल—अस्ताचल
उधार—नकद
उत्तरायण—दक्षिणायन
उपत्यका—अधित्यका
उर्वर—अनुर्वर
उपर्युक्त—निम्नांक्त, अधोलिखित
ए, ऐ
एकेश्वरवाद—बहुदेववाद
एड़ी—चोटी
ऐहिक—पारलौकिक
ऐतिहासिक—अनैतिहासिक
एकतंत्र—बहुतंत्र
एक—अनेक
ऐक्य—अनैक्य
ऐश्वर्य—दारिद्रय, अनैश्वर्य
क
कटु—मधु
कल्पना—यथार्थ
कठोर—कोमल
कनिष्ठ—ज्येष्ठ
कर्म—निष्कर्म, अकर्म
करुण—निष्ठुर
कुलदीप—कुलांगार
कुरूप—सुरूप
कृष्ण— शुक्ल, श्वेत
कृत्रिम—प्राकृतिक
कृपण—दाता, उदार
क्रोध—क्षमा
कर्मण्य—अकर्मण्य
कठिन—आसान
कर्कश—कोमल
कपटी—निष्कपट
क्रोधी—शांत
कायर—निडर
कुटिल—सरल
क्रिया—प्रतिक्रिया
कृतज्ञ—कृतघ्न
कृश—स्थूल
कीर्ति—अपकीर्ति
कलह—सुलह
ख
खल—सज्जन
खाद्य—अखाद्य
खुला—बंद
खण्डन—मण्डन
खिलना—मुरझाना
खेद—प्रसन्नता
ग
गगन—पृथ्वी
गत—आगत
गरिमा—लघिमा
गहरा—छिछला, उथला
गम्भीर—अगम्भीर, वाचाल
गुरु—लघु
गुप्त—प्रकट
ग्रस्त—मुक्त
ग्राह्य—त्याज्य
ग्राम्य—नागर
गौरव—लाघव
गेय—अगेय
गरल— सुधा
गमन—आगमन
गौण—प्रमुख
गणतंत्र—राजतंत्र
गौण—प्रधान
गुरु—शिष्य
गुण—दोष
ग्रामीण—नगरीय
ग्राह्य—अग्राह्य
गीला—सूखा
गृहस्थ—संन्यासी
गोचर—अगोचर
घ
घर—बाहर
घटना—बढ़ना
घन—तरल
घृणा—प्रेम
घात—प्रतिघात
घरेलू—बनैला
च
चल—अचल
चर—अचर
चंचल—स्थिर
चेतना—मूर्च्छा
चाह—अनचाह
चढ़ाव—उतार
चोर—साधु
चेतन—जड़
चिरंतन—नश्वर
छ
छाँह—धूप
छूत—अछूत
छली—निश्छल
छल—निश्छल
ज
जल—स्थल
जल्द—देर
जन्म—मृत्यु
जीवन—मरण
ज्वार—भाटा
ज्येष्ठ—कनिष्ठ
जटिल—सरल
जड़—चेतन
जातीय—विजातीय
जीवित—मृत
ज्योति—तम
त
तरल—ठोस
तम—आलोक
त्यागी—लोभी
ताप—शीतल
तिमिर—प्रकाश
तुकान्त—अतुकान्त
तेज—निस्तेज
तटस्थ—पक्षपाती
तम—ज्योति
तामसिक—सात्विक
तारीफ—शिकायत
तुच्छ—महान
तेज—सुस्त
थ
थोक—खुदरा
थल—जल
थरथराना—दृढ़
थलचर—जलचर
थोड़ा—बहुत
द
दयालु—निर्दय
दानी—कृपण
दक्षिण—उत्तर
दिवा—रात्रि
दीर्घकाय—कृशकाय
दुर्बल—सबल
दुष्ट—सज्जन
दुराचारी—सदाचारी
दृश्य—अदृश्य
देवता—देवी
दास—स्वामी
देना—लेना
दया—निर्दय
दिन—रात
दीर्घकाय—लघुकाय
निर्बल—सबल
दुर्जन—सज्जन
दूषित—स्वच्छ
देव—दानव
द्रुत—विलम्बित
ध
धनी—निर्धन
धरती—आकाश
ध्वंस—निर्माण
धर्म—अधर्म
धरा—गगन
धैर्य—अधैर्य
न
नत—उन्नत
नगर—ग्राम
नकली—असली
नवीन—प्राचीन
नया—पुराना
निर्यात—आयात
निकट—दूर
निर्माण—विनाश
निर्माण—ध्वंस
निष्काम—सकाम
निन्दा—स्तुति
निरामिष—सामिष
निद्रा—अनिद्रा
निरपेक्ष—सापेक्ष
नूतन—पुरातन
नेकी—बुराई, बद्द
नैसर्गिक—अनैसर्गिक, कृत्रिम
नख—शिख
नमकहलाल—नमकहराम
नश्वर—शाश्वत
नारी—पुरुष
नायक—खलनायक
निरभिमानी—अभिमानी
निर्दोष—सदोष
निर्गुण—सगुण
निर्दय—सदय
निन्द्य—वन्द्य
निर्मल—मलिन
निर्लज्ज—सलज्ज
निकट—दूर
निरर्थक—सार्थक
न्यून—अधिक
नैतिक—अनैतिक
निडर—डरपोक
प
पक्ष—विपक्ष
पराधीन—स्वाधीन
परुष—कोमल
पण्डित—मूर्ख
परमार्थ—स्वार्थ
पदारूढ़—पदच्युत
पाश्चात्य—प्राच्य
पात्र—कुपात्र
पाठ्य—अपाठ्य
पुष्ट—अपुष्ट
पुरस्कार—दण्ड
पूर्व—पश्चिम
पूर्णिमा—अमावस्या
परकीय—स्वकीय
पतिव्रता—कुलटा
परिश्रम—विश्राम
परतन्त्र—स्वतन्त्र
पाप—पुण्य
पाश्चात्य—पूर्वीय
पात्र—अपात्र
पूर्ववर्ती—परवर्ती, उत्तरवर्ती
पुष्ट—क्षीण
पुण्यात्मा—पापात्मा
पुरस्कार—तिरस्कार
पूर्व—पश्चात्
पूर्ण—अपूर्ण
प्र
प्रसन्न—अप्रसन्न, दुःखी
प्रभु—भृत्य
प्रेम—घृणा
प्रश्न—उत्तर
प्रफुल्ल—प्लान
प्रशंसा—निन्दा
प्रारम्भिक—अंतिम
प्रधान—गौण
प्रत्यक्ष—अप्रत्यक्ष परोक्ष
प्राचीन—नवीन, अर्वाचीन
प्राकृतिक—अप्राकृतिक, कृत्रिम
प्रलय—सृष्टि
प्रवृत्ति—निवृत्ति
प्रमुख—सामान्य
प्राज्ञ—प्रज्ञाहीन
प्रकाश—अंधेरा
प्रच्छन्न—प्रकट
प्रकृति—विकृति
फ
फूलना—पचकना
फूल—काँटा
ब
बन्धन—मुक्ति, मोक्ष
बहुत—थोड़ा
बहिष्कार—अंगीकार, अन्तरंग
बलवान—बलहीन
बाढ़—सूखा
बीमार—नीरोग
बहिष्कार—स्वीकार
बचपन—बुढ़ापा
बर्बर—सभ्य
बकाया—जमा
भ
भय—निर्भय
भाग्य—अभाग्य, दुर्भाग्य
भाव—अभाव
भूषण—दूषण
भूगोल—खगोल
भोगी—योगी
भद्र—अभद्र
भीरु—निर्भीक
भीषण—सौम्य
भूत—भविष्य
भेद—अभेद
भौतिक—आध्यात्मिक
म
मनुज—दनुज
मानव—दानव
मिलन—वियोग
मितव्यय—अपव्यय
मिथ्या—सत्य
मुख—पृष्ठ, प्रतिमुख
मृदुल—कठोर
मोक्ष—बंधन
महात्मा—दुरात्मा
मिलन—विरह
मित—अमित
मित्र—शत्रु
मुनाफा—नुकसान
मेल—झगड़ा
मृत—जीवित
मंगल—अमंगल
य
यश—अपयश
युद्ध—शांति
योग—वियोग
युक्त—अयुक्त
योग्य—अयोग्य
योगी—भोगी
र
रत—विरत
रचनात्मक—ध्वंसात्मक
राजतंत्र—जनतंत्र
राग—विराग, द्वेष
राजा—रंक
राम—रावण
रूपवान—कुरूप
रंग—बेरंग
रचना—ध्वंस
रक्षक—भक्षक
रागी—विरागी
रंगीन—सादा
राजा—प्रजा
रिक्त—पूर्ण
रुग्ण—स्वस्थ
ल
लघु—गुरु, दीर्घ
लघु—महत्
लाघव—गौरव
लिप्त—अलिप्त
लेन—देन
लौकिक—अलौकिक
लोभी—निर्लोभ
लाभ—हानि
लिप्त—निर्लिप्त
लुप्त—व्यक्त
लोक—परलोक
लिखित—मौखिक
व
वसन्त—पतझर
वक्र—ऋजु
वादी—प्रतिवादी
विपत्ति—सम्पत्ति
विशालकाय—क्षीणकाय
विरह—मिलन
विजय—पराजय
विशेष—सामान्य
विधवा—सधवा
विमुख—उन्मुख
विपदा—सम्पदा
विपन्न—सम्पन्न
विजेता—पराभूत
वीर—कायर
व्यय—आय
व्यस्त—अकर्मण्य
वृहत—लघु, क्षुद्र
व्यावहारिक—अव्यावहारिक
वक्र—सरल
वाद—प्रतिवाद
विपद्—सम्पद्
विशालकाय—लघुकाय
वियोग—मिलन
विवाद—निर्विवाद
विस्तृत—संक्षिप्त
वृद्धि—ह्रास
विमुख—सम्मुख
विकीर्ण—संकीर्ण
विष—अमृत
विस्मरण—स्मरण
विक्रय—क्रय
व्यर्थ—सार्थक
व्यास—समास
व्यस्त—अव्यस्त
वाग्मी— मितभाषी
वैतनिक—अवैतनिक
श, श्र
शत्रु—मित्र
शयन—जागरण
शांत—अशांत
शान्ति—क्रान्ति
शिक्षित—अशिक्षित
शुभ—अशुभ
शोषक—पोषक
श्रद्धा—अश्रद्धा
श्रृंखला—विशृंखला
श्रुत—अश्रुत
श्वास—उच्छवास
शुक्ल—कृष्ण
शषक—आर्द्र, सिक्त
शकुन—अपशकुन
शासक—शासित
शान्ति—अशान्ति
शिव—अशिव
शीत—उष्ण
शुद्ध—अशुद्ध
शिकस्त—फतह
शोक—हर्ष
श्रद्धा—घृणा
श्रव्य—दृश्य
श्रीगणेश—इतिश्री
श्लील—अश्लील
श्वेत—श्याम
स
सत्—असत्
सकर्म—निष्कर्म
सशंक—निशंक
सभ्य—असभ्य
सखा—शत्रु
समास—व्यास
सगुण—निर्गुण
सबल—अबल
सहयोगी—प्रतियोगी
सकाम—निष्काम
सत्कार—तिरस्कार
सदय—निर्दय
सज्जन—दुर्जन
समष्टि—व्यष्टि
सभय—निर्भय
सलज्ज—निर्लज्ज
सजीव—निर्जीव
सन्त—असन्त
संतोष—असंतोष
सदाशय—दुराशय
सभ्य—बर्बर
सम—विषम
सन्धि—विग्रह
सबल—दुर्बल
सनाथ—अनाथ
सम्मान—अपमान
सत्कार—दुत्कार
सक्षम—अक्षम
समूल—निर्मूल
सत्कर्म—दुष्कर्म
सविकार—निर्विकार
सभय—अभय
सद्वृत्त—दुर्वृत्त
सजीव—अजीव
सफल—विफल
सरल—कुटिल, वक्र
सजल—निर्जल
सपूत—कपूत
सम्पति—विपत्ति
सदाचारी—दुराचारी
साक्षर—निरक्षर
सादर—निरादर
सामान्य—विशिष्ट
सित—असित
सुकर्म—दुष्कर्म
सृजन—विध्वंस
संशय—निश्चय
संकोच—निःसंकोच
संकल्प—विकल्प
संघटन—विघटन
संन्यासी—गृही
स्वधर्म—परधर्म
स्वतंत्रता—परतंत्रता
स्वप्न—जागरण
स्वल्पायु—चिरायु
स्वामी—सेवक
स्वार्थ—निःस्वार्थ
सफल—निष्फल
सरस—नीरस
सम्मुख—विमुख
सबाध—निर्बाध
सम्पद्—विपद्
साकार—निराकार
सापेक्ष—निरपेक्ष
सादर—अनादर
सार्थक—निरर्थक
सुकर्म—कुकर्म
सुकृति—कुकृति
सुसंगति—कुसंगति
सुख—दुःख
सुर—असुर
संकीर्ण—विस्तीर्ण
संदिग्ध—असंदिग्ध
संन्यासी—गृहस्थ
स्वधर्म—विधर्म
स्वजाति—विजाति
स्वतंत्र—परतंत्र
स्वर्ग—नरक
स्वीकृति—अस्वीकृति
स्वार्थ—परमार्थ
सपक्ष—विपक्ष
ह
हेय— प्रेय
हँसना—रोना
हास—रूदन
ह्रास—वृद्धि, विषाद
हर्ष—शोक
हित—अहित
होनी—अनहोनी
हन्ता—हत
हिंसा—अहिंसा
क्ष
क्षत—अक्षत
क्षमा—दण्ड
क्षर—अक्षर
क्षम्य—अक्षम्य
क्षुद्र—विशाल
क्षणिक—शाश्वत
क्षुद्र—विराट
ज्ञेय—अज्ञेय
ज्ञानी—अज्ञानी
ज्ञात—अज्ञात
ज्ञानी—मूर्ख
क्षीण—पुष्ट
हमसे जुड़ें, हमें फॉलो करे ..
- Telegram ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
- Facebook पर फॉलो करे – Click Here
- Facebook ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
- Google News ज्वाइन करे – Click Here